In deel 1 van een reeks artikelen over de rouwmodellen die het maatschappelijk denken over omgaan met verlies hebben vormgegeven, ga ik in op de vijf stadia van rouw volgens Elisabeth Kübler-Ross.
Veel mensen weten niet hoe zij moeten omgaan met verlies in hun leven. Verlies gaat gepaard met verdriet. En verdriet heeft te maken met liefde; liefde geven en liefde ontvangen. Wanneer we een dierbare verliezen, mogen we de tijd nemen om de pijn van het verlies te laten zijn.
Rouwen is hard werken. Het wordt niet voor niets rouwarbeid genoemd. Het lichaam, in het bijzonder het zenuwstelsel, verkeert in de hoogste staat van paraatheid. Zo produceert het stress-hormonen zoals adrenaline en cortisol. En het reageert met de grootste alertheid op gebeurtenissen in ons leven.
Het maatschappelijk denken over rouw heeft zich in de loop der tijd ontwikkeld. Dit heeft mede bijgedragen tot normen en verwachtingen over hoe rouw zou moeten verlopen.
Kort samengevat komen deze normen en verwachtingen op het volgende neer.
- Iedereen moet door een periode van emotionele pijn heen kort na een verlies
- Er is sprake van een noodzakelijke confrontatie en verwerkingsperiode
- Het loslaten van de persoon die weg is of overleden is, is een voorwaarde
- Er moet naar een eindpunt worden toegewerkt, en liefst zo vlug mogelijk.
Deze normen en verwachtingen zijn een mythe. Want verlies en de reactie op verlies, rouw, is een uniek en persoonlijk proces. Er staat geen tijd voor. En ieder doet het op zijn of haar eigen wijze.
Voor het begrip hoe de normen en verwachtingen rondom het omgaan met verlies tot stand zijn gekomen, beschrijf ik in een reeks van artikelen de rouwmodellen die het maatschappelijk denken over omgaan met verlies hebben vormgegeven.
De vijf stadia van rouw
In het boek “Over rouw” van Elisabeth Kübler Ross en David Kessler leggen de auteurs uit dat de vijf stadia van rouw vaak verkeerd zijn begrepen. De vijf stadia van rouw zijn nooit bedoeld om chaotische gevoelens in een hokje te plaatsen. Veeleer vormen zij samen een proces waarin we leren leven met een verlies dat in ons leven heeft plaatsgevonden. Het zijn handvatten die ons helpen enige grip te krijgen op onze gevoelens. Maar het zijn geen vastliggende afstanden op een soort lineair tijdpad dat we in ons verdriet moeten afleggen.
Niet iedereen doorloopt alle stadia. En niet iedereen doorloopt ze in de beschreven volgorde. Vaak komen emoties in golven, en dat geldt dus ook voor de verschillende stadia. Ze kunnen elkaar opvolgen in minuten, uren, dagen, weken tijd. Zo kan je het ene moment het gevoel hebben je verlies te hebben geaccepteerd. Om het volgende moment te koken van woede. Het helpt om werkelijk onder ogen te zien welke emotie zich nu op dit moment aandient, deze ten volle te ervaren en het jezelf volledig toe te staan.
De vijf stadia van rouw kunnen als volgt worden uiteengezet.
Ontkenning
Ontkenning ziet op het onvermogen te bevatten wat is gebeurd. Er kan een verdoofd gevoel optreden, de verlamming door de schrik. Dit is een natuurlijke reactie van ons systeem om de klap aan te kunnen. Zo helpt het systeem je te overleven. Je verkeert in een tijdelijke toestand van shock. Dit helpt je om zelf te bepalen in welk tempo je het verdriet toelaat. Zo werkt het beschermingsmechanisme van onze geest.
Langzaam zal de realiteit tot je doordringen. Door het verhaal steeds opnieuw aan mensen te vertellen, leer je te begrijpen wat er is gebeurd en vindt heling plaats.
Woede
Boosheid kan vele vormen aannemen. Boosheid ten opzichte van degene die is overleden of die jou pijn heeft gedaan. Maar ook boos op het leven, onbegrip dat dit jou moet overkomen. En boos op jezelf, omdat je het niet hebt kunnen voorkomen. Je weet wel dat dit niet in je vermogen lag, maar je had het zo graag gewild.
Ook kunnen vele andere emoties schuilgaan achter woede. Boosheid is een emotie die we het meest gewend zijn te beheersen. Daarom gebruiken we boosheid vaak om de onderliggende gevoelens te vermijden, tot we er klaar voor zijn die onder ogen te komen. Boosheid is als vuur, het kan alles verterend werken. Want het drukt de pijn van het verdriet weg. Hoe meer je in staat bent de woede toe te laten, hoe meer je de achterliggende gevoelens kunt ontdekken. Sta jezelf dus de boosheid toe en sta niemand toe hierop kritiek te hebben, ook jezelf niet.
Marchanderen
Vóór het verlies lijkt het alsof je wel alles zou willen doen, als het onvermijdbare maar niet gebeurt. Na het verlies kan marchanderen de vorm aannemen van een wapenstilstand. Daardoor raken we verdwaald in een labyrint van wat als… En we doen van alles om maar niet de pijn te voelen.
Depressie
Depressie is een natuurlijke menselijke reactie op een groot verlies. Gevoelens van leegte dienen zich aan. Het verdriet komt op een dieper niveau ons leven binnen. Dieper dan we ooit voor mogelijk hadden gehouden. Nu zien we de zinloosheid van ons bestaan. Ten gevolge hiervan wordt ons zenuwstelsel afgesloten om ons te beschermen. Zo krijgen we de tijd om ons aan te passen aan iets waarvan we het gevoel hebben dat we het niet aankunnen.
Depressiviteit, hoe moeilijk ook om door te maken, bevat elementen die hulp kunnen bieden bij de verwerking van ons verdriet. In depressieve toestand gaat alles trager. Deze vertraging stelt ons in staat werkelijk de balans van het verlies op te maken. Zo zorgt depressiviteit ervoor dat we ons leven weer vanaf de grond kunnen opbouwen. Het maakt ruimte voor groei. En het leidt ons naar een diepere laag van onze ziel, die we normaal gesproken niet zouden onderzoeken.
Aanvaarding
Met het stadium van aanvaarding, acceptatie, wordt bedoeld: aanvaarden dat ons leven is veranderd. We zullen de nieuwe realiteit nooit prettig vinden, maar uiteindelijk leren we ermee leven. Dit is de fase waarin het uiteindelijke helen en de aanpassing beginnen aan te slaan. En dat ondanks het feit dat helen vaak onmogelijk en onbestaanbaar lijkt.
Aanvaarding is een proces waar we doorheen gaan. Het is dus geen laatste stadium met een eindpunt. Maar we laten stukje bij beetje ons verlies los en kunnen de energie die daardoor vrijkomt investeren in het leven en de toekomst. Aanvaarding kan ook gewoon een kwestie zijn van meer goede dagen hebben dan slechte. Al met al beginnen we weer te leven, maar dat kunnen we pas doen als we ons verdriet de tijd gegund hebben.
Leven met verlies; een uniek en persoonlijk proces
Dit artikel is verschenen in een reeks van artikelen waarin de ontwikkeling van het maatschappelijk denken over rouw wordt beschreven. In de komende weken verschijnen artikelen over de vier rouwtaken, het duale procesmodel en een nieuwe visie op rouw. Het hierboven beschreven rouwmodel is niet fout, maar het model is vaak verkeerd geïnterpreteerd. Iets waarvan Elisabeth Kübler-Ross zich terdege bewust was.
Het rouwproces is kleurrijk en divers, een uniek en persoonlijk proces waar ieder mens in zijn of haar leven mee te maken krijgt. Het ontwikkelt zich in en door ons hele leven heen en maakt ons tot wie we zijn. In die zin gaat het dus nooit over. Het is veeleer een proces dat ons als mens vormt. Rouwen is om die reden niet negatief. Juist omdat je er niet omheen kunt om naar jezelf te kijken, leer je jezelf op een nieuwe wijze kennen. En daarin schuilt wellicht dan ook de kracht van het proces van omgaan met verlies.
